Konstrukcje cz. II - jak to się trzyma?

Konstrukcje ścian- jak to się trzyma 

na potrzeby niniejszego artykułu oraz potrzeb turysty podzieliłam konstrukcje na dwie grupy:

• konstrukcje zwarte - czyli takie w których ściany stanowią konstrukcję budynku i są  jednolite- to znaczy że sama konstrukcja tworzy litą ścianę. Do tej grupy zaliczyłam
• konstrukcję zrębową
• sumikowo- łątkową.

• konstrukcje szkieletowe - tu należą te, do których konieczne jest dobudowanie ściany. Zaliczymy tu:
• konstrukcję słupową (zwaną też szkieletową), która wymaga wypełnienia (szalunku, desek, strychulca, szachulca lub innych - o wypełnieniach niżej) 
• konstrukcję przysłupową, która jest konstrukcją przytrzymująca dach. Najczęściej występuje wraz z konstrukcją zrębową ścian, lecz nie jest to warunkiem.

Zdecydowanie najpopularniejszą (i w gruncie rzeczy najprostszą) jest konstrukcja zrębowa (wieńcowa). Występuje masowo na terenach karpackich i terenach bogatych w tradycje ciesielskie, jak Kurpie. 

ZRĘBOWA / WIEŃCOWA / WĘGŁOWA

Zdjęcie przedstawia 1) widok oraz 2) rzut
 z materiałów Roberta Respondowskiego
"Inwentaryzacja Krajoznawcza"

To konstrukcja, w której belki lub okrąglaki kładzie się poziomo na siebie, łącząc je na narożnikach (węgłach) na różne sposoby (na obłap, na nakładkę, na "jaskółczy ogon, na zamek"). 

Kształt belek jest zróżnicowany, np. okrąglaki, połowizny (belka przecięta na pół), belki prostokątne lub prostokątne ze ściętą krawędzią. 

Długie belki łączy się za pomocą kołków  – tybli, chroniąc je przed przesunięciem. Szczelinę pomiędzy nimi powinna zostać uszczelniona np. sznurem, pakułami (krótkie, splątane pasma włókien konopi, juty lub lnu), wysuszonym mchem (jest to tak zwane gacenie, czyli uszczelnianie, opatrywanie budynku w celu zabezpieczenia go przed zimnem poprzez okładanie na zimę ścian słomą, mchem lub liśćmi)

Ważną cechą jest to że wykorzystywane są  pełne przekroje drewna, a nie ich części (listwy)

Istnieje kilka metod łączenia bali. 

Rysunek pochodzi ze strony:
www.mount.cad.pl

Najprostszym jest tak zwany obłap- czyli wycięcie w co drugim balu miejsca na belkę poprzeczną (patrz: rysunek)

Metoda na nakładkę to wycięcie prostokątnej części belki na całej szerokości, w którą  wchodzi podobnie wycięta część drugiej belki.

Zamek - właściwie zarówno obłap, jak i nakładka są  pewnego rodzaju zamkami. Jednakże określenie "łączenie na zamek" obejmuje wycięcie w części belki odpowiedniego kształtu i odpowiedniego dopasowania drugiej. Różni się od nakładki i obłapu tym, że nie wycina się elementu na całej szerokości, lecz tylko na jej części

Jaskółczy lub rybi ogon - najbardziej spektakularny zamek (Zarówno w wyglądzie, jak i w nazewnictwie). Polega na wycięciu na końcu belki kształtu zbliżonego do trojkąta- węższego przy belce, szerszego na jej końcu. Poszczególne ogony zachodzą na siebie, łącząc belki.  

Na jaskółczy (rybi) ogon

Szczepanów (ziemia Brzeska)

Na obłap z ostatkami

Widoczne tyble - Mątawy

Zdjęcia pochodzą ze strony: Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce (dostęp: 2009 r bodaj. - http://www.holland.org.pl/)oraz z archiwum MUWITu

  

Rysie cerkwi w Górajcu

Końce bierwion są  niekiedy obcinane, czasem zaś zostawiane (wystają poza zrąb), zwane są  ostatkami. 

Pierwszy ostatek od gory zwany jest "rysiem" a drugi "podrysiem" - oba są wysunięte przed pozostałe ostatki). Rysie i podrysie należą do konstrukcji ścian, ale pełnią też funkcje wsporników stropu przyokapowej części dachu, często profilowane i zdobione.

W przypadku stosowania belek o małej szerokości długie ściany mają tendencję do wypaczania się. Aby temu zapobiec stosuje się co 3-4 m (najczęściej w połowie rozpiętości ściany) pionowe, obustronne kleszcze, tzw. <b>lisice</b>. są  to po prostu dwie pionowe belki (z obu stron ściany), ściągnięte śrubami. Lisice znajdują się m.in w Kaczycach na Wyżynie Opatowsko- sandomierskiej, czy w Gaszynie (woj. śląskie, na południe od Lublińca). Lisice występują również w cerkwiach- np. w bardzo zniszczonej cerkwi w Wielkich Oczach czy w Korczminie (na wschód od Tomaszowa Lubelskiego, tuż przy granicy z Ukrainą). 

 SUMIKOWO- ŁĄTKOWA

To konstrukcja, w której belki poziome (sumiki) wpuszcza się w specjalne wyżłobienia słupów narożnych i pośrednich (łątek) ustawionych na podkładach wkopanych w ziemię, a całość łączy się oczepem u góry i usztywnia mieczami (skośnymi elementami konstrukcji usztywniającymi połączenie słupa i oczepu) z łątkami narożnymi 

W konstrukcji sumikowo-łątkowej stosuje się również oczep czyli spinka. Jest to górna belka w drewnianych ścianach, która przejmuje obciążenia z belek stropowych. Całość konstrukcji oparta jest na <b>podwalinie</b>, czyli belce poziomej opartej na fundamencie.

Na ziemiach polskich najstarsza taka konstrukcja znajduje się... w Biskupinie.

Małopolskim przykładem konstrukcji sumikowo-łątkowej jest kościół w Zawoi z XIX wieku, również kościół św. Wawrzyńca w Bieruniu Starym jest zbudowany w ten sposób. W budownictwie cerkiewnym konstrukcja ta stosowana była w niektórych obiektach jako dodatkowa (nad podstawową- zrębową). Tak zbudowana jest cerkiew w Bełżcu ( 8 km na południe od Tomaszowa Lubelskiego)i w Korczminie (40 km na wschód od Tomaszowa Lubelskiego, tuż przy granicy z Ukrainą).

Na południu Polski rzadko budowano w ten sposób chaty i obiekty użyteczności publicznej (przykładem niech będzie spichlerz w Czernicy w województwie śląskim)

Dużo częściej ta konstrukcja występowała na Kujawach, w Wielkopolsce i Pomorzu. Chałupy o tej konstrukcji zachowały się dość licznie w powiecie sępoleńskim (kujawsko-pomorskie)

SZKIELETOWA / SŁUPOWA

Drewniany szkielet złożony z podwalin, słupów, rygli (rozwór), zastrzałów i oczepu wypełnia się cegłą (konstrukcja ryglowa, ryglówka, błędnie pruski mur), gliną zmieszaną ze słomą (konstrukcja szachulcowa, szachulec) albo kołkami oblepionymi gliną (strychulec)

Konstrukcja ta występowała na Śląsku, Kujawach, w Wielkopolsce i Pomorzu), szczególnie popularna jest w budownictwie alpejskim.

W taki sposób zostały zbudowane Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy, XIX-wieczne domy Opolszczyzny (dziś: cały Sektor Muzeum Wsi Opolskiej), również domy pomorskie w skansenie w Klukach mają widoczną konstrukcję. Występuje również na Podolu. Chałupy o tej konstrukcji zachowały się dość licznie w powiecie sępoleńskim (kujawsko-pomorskie)

Metody wypełniania zależą głównie od tradycji regionalnych oraz dostępności materiału. 

Drewniany szkielet jest zazwyczaj widoczny, impregnowany i traktowany jako element dekoracyjny.

Wypełnienia konstrukcji szkieletowej:

Najczęściej stosowane wypełnienia

• cegła- tzw. Mur pruski (błędnie!- prawidłowa nazwa: ryglówka)
• glina zmieszana z sieczką, z trocinami lub wiórami czy też zarzucona na plecionkę z witek lub trzciny(konstrukcja szachulcowa, szachulec)
• kołki oblepionymi gliną (strychulec)

Budynki te  są  zazwyczaj otynkowane, także nie jest możliwe odróżnienie z zewnątrz czym jest wypełniony. Ze względu na dość liczne błędy merytoryczne w pracach naukowych i powielane później w przewodnikach (jak również różne definicje stosowane przez autorów) dla potrzeb krajoznawczych należy przyjąć, iż konstrukcja szachulcowa to konstrukcja szkieletowa z wypełnieniem (W niektórych publikacjach obok informacji "Szachulcowa" pojawia się rodzaj wypełnienia- wtedy wszystko staje się jasne.)

Tu należy dodać, iż niektóre źródła podają, iż szachulec to bal, drewniany poziomy element w ścianach drewnianych - jest to klasyczny błąd merytoryczny i należy się go wystrzegać. 

PRZYSŁUPOWA / RAMOWA

Charakterystyczną cechą tej konstrukcji jest uniezależnienie ściany budynku od dachu opartego na zespole płatwi (elementy budowy dachu będą poruszone w osobnym artykule) i słupów. 

Słupy mają na celu przytrzymanie dachu, zaś ściany budowane są  niezależnie. (najczęściej metoda na zrąb). Jest to połączenie konstrukcji wieńcowej (zrębowej) ze szkieletową: belki ułożone w wieniec wspierają tylko strop, a szkielet złożony ze słupów, ustawionych na zewnątrz na oddzielnych podkładkach i oczepów usztywnionych mieczami podtrzymuje więźbę dachową. 

Ścianę zrobioną w ten sposób tworzą dwie konstrukcje!!!

Największe skupisko takich domów znajduje się w Niemczech (Łużyce) (Kraina domów przysłupowych - https://www.stiftung-umgebindehaus.de/). Znajduje się tu około 19.000 tych znajdujących się pod ochroną budynków, przy czym warto zaznaczyć, iż konstrukcja przysłupowa została tu połączona z szachulcową (bez określenia rodzaju wypełnienia). W maju organizowane są  tu Dni Otwarte domów przysłupowych.

W wielu miejscowościach otwierają się dla zwiedzających drzwi domów przysłupowych. Zainteresowani będą mogli obejrzeć wzorowo przeprowadzone renowacje, poznać rzemiosło mieszczące się w domach przysłupowych oraz dowiedzieć się wiele ciekawostek o tutejszej architekturze ludowej.

W Polsce ta konstrukcja jest również dość popularna- głownie w budownictwie świeckim

Wymieńmy Chociażby chałupę kmiecą, znajdującą się dziś w skansenie w Markowej (koło Rzeszowa), jak również domy w Jaśliskach czy Zakliczynie.

Gdzie znajdziemy domy przysłopowe - w Polsce?

- na Pomorzu

- na Podolu

- na Dolnym Śląsku (kościoły w Jaworze i Świdnicy)

- na Opolszczyźnie (skansen w Opolu)

- w skansenie w Markowej

Te podstawowe konstrukcje są  bazą. Mnożą się przykłady na łączenie wymienionych konstrukcji. Najczęściej wymienianym w przewodnikach połączeniem jest konstrukcja słupowo-ramowa (czyli szkieletowa i przysłupowa w jednym)- tak często są  budowane dzwonnice. Jak wspomniałam powyżej na Śląsku czy w Górnych Łuzycach mamy do czynienia z konstrukcją szachulcową i przysłupową w jednym budynku. Często występuje również połączenie konstrukcji zrębowej z lżejsza: sumikowo-łątkową.

Konstrukcja przysłupowa - chałupa kmieca w Markowej - źródło:www.skanseny.net

szachulcowo-zrębowa - tu: ryglówka-cegła - Obórki koło Brzegu

konstrukcja zrębowa - spichlerz w opolskim skansenie

konstrukcja szkieletowa - wiatrak na Mazowszu