Zacznijmy od tego co widać od pierwszego rzutu oka: kształtu (planu budynku), konstrukcji, czyli wyjaśnienia na jakiej zasadzie budynek przed nami stoi. W kolejnych artykułach (które nigdy nie powstały, pojawią się informacje dotyczące poszczególnych obiektów (jak cerkwie, kościoły, dwory i dzwonnice), jak również szczegóły dotyczące zdobienia i wyposażenia.
A więc... zaczynamy
Budynki są, najczęściej wznoszone na planie czworoboku, zdarzają się jednak o formie bardziej złożonej, np. dwu czworoboków przylegających do siebie na kształt litery L albo trzech czworoboków tworzących trzy boki większego kwadratu (litera U) itp.
W architekturze drewnianej niezmiernie rzadko spotyka się rozbudowane formy- takim przykładem jest zagroda Korkoszów w Czarnej Górze (Podhale)
Budynki użyteczności publicznej (np. karczmy) czy użytku codziennego jak chaty czy spichlerze, najczęściej wznoszone są na planie prostokąta, czasem wydłużonego.
W architekturze sakralnej plan budynku ma znaczenie symboliczne. Dzwonnice jako budynek użyteczności, nie będący miejscem świętym, wymyka się tym zasadom. Z przyczyn praktycznych są budowane najczęściej na planie kwadratu (dzwonnica w Skale) lub rzadko prostokąta (dzwonnica w Tenczynku).
W świątyniach najczęściej stosuje się plan krzyża, jako symbolu zbawienia, triumfu nad grzechem i śmiercią. Często w formie krzyża greckiego (czyli o równych ramionach)- na planie krzyża greckiego są zbudowane kościoły w Skawinkach i Spytkowicach oraz, między innymi, cerkiew w Hoszowie. Warto zwrócić uwagę iż plan to założenie pierwotne- ze względu na rozbudówki i dobudówki często harmonijny plan zostaje nieco zmieniony. Przykładem niech będzie cerkiew w Krowicy Samej (Roztocze), która posiadała początkowo plan zbliżony do krzyża greckiego, jednakże rozbudowa babińca spowodowała zakłócenie harmonii świątyni.
Literatura przedmiotu mówi również o planie okrętu, jako symbol życia na statku, wyobrażającym cerkiew i wędrówki do celu - przykładem takiej cerkwi jest cerkiew w Leszczynach niedaleko zalewu Klimkówka. Jednakże osobiście uważam to za naciągnięcie symboliki. W moim (prywatnym- podkreślam) odczuciu jest to plan krzyża łacińskiego o węższych ramionach.
Literatura wspomina tez plan koła - symbol wiecznego trwania cerkwi, jej nieskończoności w czasie. O ile swoich wędrówkach po Europie Wschodniej, Środkowej i Południowej, jak i po literaturze, nie spotkałam do tej pory cerkwi budowanej na takim planie, to kaplice (wyjątkowo budowane na planach wieloboków) można by w ostateczności zaliczyć do obiektów budowanych na planie koła. Na planie ośmioboku jest zbudowana kaplica na Salwatorze w Krakowie, zaś sześciobokiem jest kaplica w Moszczenicy koło Biecza. (podkreślam iż jest to moje spostrzeżenie i prywatna uwaga, a nie oficjalna informacja z literatury przedmiotu)
Plany budynków:
* prostokąt
 |
| Spichlerz w Rajbrocie (pogórze Wiśnicko-Lipnickie) |
spichlerze, chaty, karczmy.
• kwadrat
dzwonnice.
• plan krzyża
obiekty sakralne
• plan krzyża greckiego
obiekty sakralne - kościoły, cerkwie
•plan okrętu
cerkwie - wg. mnie kategoria naukowa.
To plan krzyża, ze skróconymi ramionami
• plan koła
cerkwie, kościoły (?) - kategoria naukowa.
Nie znam przykładów
• wielokąty
kaplice (ośmioboki, sześcioboki) -
domniemany w plan koła
 |
w kształcie U (trzy czworoboki) - Zagroda w Czarnej Górze (Podhale) - zdj. z zasobów internetowych
|
 |
| plan krzyża łacińskiego cerkiew w Kwiatoniu |
 |
plan koła (?) (ośmioboku)
kaplica na Salwatorze
|
 |
| plan kwadratu - dzwonnica w Skale |
 |
plan krzyża greckiego
Cerkiew w Hoszowie
zdj. P. Szechyński
|
Konstrukcje ścian- jak to się trzyma
na potrzeby niniejszego artykułu oraz potrzeb turysty podzieliłam konstrukcje na dwie grupy:
- konstrukcje zwarte - czyli takie w których ściany stanowią konstrukcję budynku i są jednolite- to znaczy że sama konstrukcja tworzy litą ścianę. Do tej grupy zaliczyłam
- konstrukcję zrębową
- sumikowo- łątkową.
- konstrukcje szkieletowe - tu należą te, do których konieczne jest dobudowanie ściany. Zaliczymy tu:
- konstrukcję słupową (zwaną też szkieletową), która wymaga wypełnienia (szalunku, desek, strychulca, szachulca lub innych - o wypełnieniach niżej)
- konstrukcję przysłupową, która jest konstrukcją przytrzymująca dach. Najczęściej występuje wraz z konstrukcją zrębową ścian, lecz nie jest to warunkiem.
Zdecydowanie najpopularniejszą (i w gruncie rzeczy najprostszą) jest konstrukcja zrębowa (wieńcowa). Występuje masowo na terenach karpackich i terenach bogatych w tradycje ciesielskie, jak Kurpie.
ZRĘBOWA / WIEŃCOWA / WĘGŁOWA
 |
| Zdjęcie przedstawia 1) widok oraz 2) rzut z materiałów Roberta Respondowskiego "Inwentaryzacja Krajoznawcza" |
To konstrukcja, w której belki lub okrąglaki kładzie się poziomo na siebie, łącząc je na narożnikach (węgłach) na różne sposoby (na obłap, na nakładkę, na "jaskółczy ogon, na zamek").
Kształt belek jest zróżnicowany, np. okrąglaki, połowizny (belka przecięta na pół), belki prostokątne lub prostokątne ze ściętą krawędzią.
Długie belki łączy się za pomocą kołków – tybli, chroniąc je przed przesunięciem. Szczelinę pomiędzy nimi powinna zostać uszczelniona np. sznurem, pakułami (krótkie, splątane pasma włókien konopi, juty lub lnu), wysuszonym mchem (jest to tak zwane gacenie, czyli uszczelnianie, opatrywanie budynku w celu zabezpieczenia go przed zimnem poprzez okładanie na zimę ścian słomą, mchem lub liśćmi)
Ważną cechą jest to że wykorzystywane są pełne przekroje drewna, a nie ich części (listwy)
Istnieje kilka metod łączenia bali.
 |
| Rysunek pochodzi ze strony: www.mount.cad.pl |
Najprostszym jest tak zwany obłap- czyli wycięcie w co drugim balu miejsca na belkę poprzeczną (patrz: rysunek)
Metoda na nakładkę to wycięcie prostokątnej części belki na całej szerokości, w którą wchodzi podobnie wycięta część drugiej belki.
Zamek - właściwie zarówno obłap, jak i nakładka są pewnego rodzaju zamkami. Jednakże określenie "łączenie na zamek" obejmuje wycięcie w części belki odpowiedniego kształtu i odpowiedniego dopasowania drugiej. Różni się od nakładki i obłapu tym, że nie wycina się elementu na całej szerokości, lecz tylko na jej części
Jaskółczy lub rybi ogon - najbardziej spektakularny zamek (Zarówno w wyglądzie, jak i w nazewnictwie). Polega na wycięciu na końcu belki kształtu zbliżonego do trojkąta- węższego przy belce, szerszego na jej końcu. Poszczególne ogony zachodzą na siebie, łącząc belki.
 |
Na jaskółczy (rybi) ogon
Szczepanów (ziemia Brzeska)
|
 |
| Na obłap z ostatkami |
 |
| Widoczne tyble - Mątawy |
Zdjęcia pochodzą ze strony: Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce oraz z archiwum MUWITu
 |
| Rysie cerkwi w Górajcu |
Końce bierwion są niekiedy obcinane, czasem zaś zostawiane (wystają poza zrąb), zwane są ostatkami.
Pierwszy ostatek od gory zwany jest "rysiem" a drugi "podrysiem" - oba są wysunięte przed pozostałe ostatki). Rysie i podrysie należą do konstrukcji ścian, ale pełnią też funkcje wsporników stropu przyokapowej części dachu, często profilowane i zdobione.
W przypadku stosowania belek o małej szerokości długie ściany mają tendencję do wypaczania się. Aby temu zapobiec stosuje się co 3-4 m (najczęściej w połowie rozpiętości ściany) pionowe, obustronne kleszcze, tzw. <b>lisice</b>. są to po prostu dwie pionowe belki (z obu stron ściany), ściągnięte śrubami. Lisice znajdują się m.in w Kaczycach na Wyżynie Opatowsko- sandomierskiej, czy w Gaszynie (woj. śląskie, na południe od Lublińca). Lisice występują również w cerkwiach- np. w bardzo zniszczonej cerkwi w Wielkich Oczach czy w Korczminie (na wschód od Tomaszowa Lubelskiego, tuż przy granicy z Ukrainą).
SUMIKOWO- ŁĄTKOWA
To konstrukcja, w której belki poziome (sumiki) wpuszcza się w specjalne wyżłobienia słupów narożnych i pośrednich (łątek) ustawionych na podkładach wkopanych w ziemię, a całość łączy się oczepem u góry i usztywnia mieczami (skośnymi elementami konstrukcji usztywniającymi połączenie słupa i oczepu) z łątkami narożnymi
W konstrukcji sumikowo-łątkowej stosuje się również oczep czyli spinka. Jest to górna belka w drewnianych ścianach, która przejmuje obciążenia z belek stropowych. Całość konstrukcji oparta jest na <b>podwalinie</b>, czyli belce poziomej opartej na fundamencie.
Na ziemiach polskich najstarsza taka konstrukcja znajduje się... w Biskupinie.
Małopolskim przykładem konstrukcji sumikowo-łątkowej jest kościół w Zawoi z XIX wieku, również kościół św. Wawrzyńca w Bieruniu Starym jest zbudowany w ten sposób. W budownictwie cerkiewnym konstrukcja ta stosowana była w niektórych obiektach jako dodatkowa (nad podstawową- zrębową). Tak zbudowana jest cerkiew w Bełżcu ( 8 km na południe od Tomaszowa Lubelskiego)i w Korczminie (40 km na wschód od Tomaszowa Lubelskiego, tuż przy granicy z Ukrainą).
Na południu Polski rzadko budowano w ten sposób chaty i obiekty użyteczności publicznej (przykładem niech będzie spichlerz w Czernicy w województwie śląskim)
Dużo częściej ta konstrukcja występowała na Kujawach, w Wielkopolsce i Pomorzu. Chałupy o tej konstrukcji zachowały się dość licznie w powiecie sępoleńskim (kujawsko-pomorskie)
SZKIELETOWA / SŁUPOWA
Drewniany szkielet złożony z podwalin, słupów, rygli (rozwór), zastrzałów i oczepu wypełnia się cegłą (konstrukcja ryglowa, ryglówka, błędnie pruski mur), gliną zmieszaną ze słomą (konstrukcja szachulcowa, szachulec) albo kołkami oblepionymi gliną (strychulec)
Konstrukcja ta występowała na Śląsku, Kujawach, w Wielkopolsce i Pomorzu), szczególnie popularna jest w budownictwie alpejskim.
W taki sposób zostały zbudowane Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy, XIX-wieczne domy Opolszczyzny (dziś: cały Sektor Muzeum Wsi Opolskiej), również domy pomorskie w skansenie w Klukach mają widoczną konstrukcję. Występuje również na Podolu. Chałupy o tej konstrukcji zachowały się dość licznie w powiecie sępoleńskim (kujawsko-pomorskie)
Metody wypełniania zależą głównie od tradycji regionalnych oraz dostępności materiału.
Drewniany szkielet jest zazwyczaj widoczny, impregnowany i traktowany jako element dekoracyjny.
Wypełnienia konstrukcji szkieletowej:
Najczęściej stosowane wypełnienia
- cegła- tzw. Mur pruski (błędnie!- prawidłowa nazwa: ryglówka)
- glina zmieszana z sieczką, z trocinami lub wiórami czy też zarzucona na plecionkę z witek lub trzciny(konstrukcja szachulcowa, szachulec)
- kołki oblepionymi gliną (strychulec)
Budynki te są zazwyczaj otynkowane, także nie jest możliwe odróżnienie z zewnątrz czym jest wypełniony. Ze względu na dość liczne błędy merytoryczne w pracach naukowych i powielane później w przewodnikach (jak również różne definicje stosowane przez autorów) dla potrzeb krajoznawczych należy przyjąć, iż konstrukcja szachulcowa to konstrukcja szkieletowa z wypełnieniem (W niektórych publikacjach obok informacji "Szachulcowa" pojawia się rodzaj wypełnienia- wtedy wszystko staje się jasne.)
Tu należy dodać, iż niektóre źródła podają, iż szachulec to bal, drewniany poziomy element w ścianach drewnianych - jest to klasyczny błąd merytoryczny i należy się go wystrzegać.
PRZYSŁUPOWA / RAMOWA
Charakterystyczną cechą tej konstrukcji jest uniezależnienie ściany budynku od dachu opartego na zespole płatwi (elementy budowy dachu będą poruszone w osobnym artykule) i słupów.
Słupy mają na celu przytrzymanie dachu, zaś ściany budowane są niezależnie. (najczęściej metoda na zrąb). Jest to połączenie konstrukcji wieńcowej (zrębowej) ze szkieletową: belki ułożone w wieniec wspierają tylko strop, a szkielet złożony ze słupów, ustawionych na zewnątrz na oddzielnych podkładkach i oczepów usztywnionych mieczami podtrzymuje więźbę dachową.
Ścianę zrobioną w ten sposób tworzą dwie konstrukcje!!!
Największe skupisko takich domów znajduje się w Niemczech (Łużyce) (Kraina domów przysłupowych). Znajduje się tu około 19.000 tych znajdujących się pod ochroną budynków, przy czym warto zaznaczyć, iż konstrukcja przysłupowa została tu połączona z szachulcową (bez określenia rodzaju wypełnienia). W maju organizowane są tu Dni Otwarte domów przysłupowych.
W wielu miejscowościach otwierają się dla zwiedzających drzwi domów przysłupowych. Zainteresowani będą mogli obejrzeć wzorowo przeprowadzone renowacje, poznać rzemiosło mieszczące się w domach przysłupowych oraz dowiedzieć się wiele ciekawostek o tutejszej architekturze ludowej.
W Polsce ta konstrukcja jest również dość popularna- głownie w budownictwie świeckim
Wymieńmy Chociażby chałupę kmiecą, znajdującą się dziś w skansenie w Markowej (koło Rzeszowa), jak również domy w Jaśliskach czy Zakliczynie.
Gdzie znajdziemy domy przysłupowe - w Polsce?
- na Pomorzu
- na Podolu
- na Dolnym Śląsku (kościoły w Jaworze i Świdnicy)
- na Opolszczyźnie (skansen w Opolu)
- w skansenie w Markowej
Te podstawowe konstrukcje są bazą. Mnożą się przykłady na łączenie wymienionych konstrukcji. Najczęściej wymienianym w przewodnikach połączeniem jest konstrukcja słupowo-ramowa (czyli szkieletowa i przysłupowa w jednym)- tak często są budowane dzwonnice. Jak wspomniałam powyżej na Śląsku czy w Górnych Łuzycach mamy do czynienia z konstrukcją szachulcową i przysłupową w jednym budynku. Często występuje również połączenie konstrukcji zrębowej z lżejsza: sumikowo-łątkową.
 |
Konstrukcja przysłupowa
chałupa kmieca w Markowej
źródło:www.skanseny.net
|
 |
| szachulcowo-zrębowa tu: ryglówka-cegła Obórki koło Brzegu |
 |
| konstrukcja zrębowa spichlerz w opolskim skansenie |
 |
| konstrukcja szkieletowa - wiatrak na Mazowszu |
Skoro już wiemy jak obiekty drewniane są skonstruowane, przypatrzmy się jak są posadowione na ziemi. Tu sprawa jest dużo mniej skomplikowana. W przeważającej ilości przypadków budynki posadawiano na podmurówkach (najczęściej kamiennych, dostępnych w danym regionie.
Często w opisach znajduje się zdanie "na podmurówce z kamienia polnego"- czyli najpowszechniejszego w danym miejscu).
W przypadku piwniczek wpuszczanych w ziemię (częste na terenach Łemkowszczyzny), cała piwnica była zrobiona z kamienia (była posadowiona w ziemi), jedynie dach był drewniany.
Często też budynki stawiane były bez podmurówki, na solidnych kamiennych podwalinach (tzw. PECKACH) - posadowienie "na peckach" powodowało "zawieszenie budynku" nad ziemią, izolowało od wilgoci i innych "przyziemnych" problemów.- tak stawiano budynki lekkie, mniej ważne dla społeczności oraz w założeniu krótkotrwałe: spichlerze, szałasy, szopy czy domy biedoty.
 |
| Na kamiennych peckach Skansen Wsi Białostockiej |
 |
| Piwniczka z kamienia - Wołowiec |
 |
| Na podmurówce - Kościół w Mostku |
Kończąc temat konstrukcji ścian przypatrzmy się jeszcze na chwilę elewacji. Elementy zdobnicze i konstrukcyjne jak ganki czy soboty, wychodzą poza ramy tego artykułu i zostaną omówione w innym miejscu, teraz przypatrzmy się samym ścianom.
W niektórych obiektach konstrukcja jest wyraźnie widoczna na zewnątrz (tak rzecz się ma ze spichlerzami czy częścią chat), w niektórych element drewniany konstrukcji szkieletowej jest elementem zdobniczym (wspomniane domy szachulcowe), jednakże - jak łatwo zauważyć, duża część zabytków drewnianych jest pokryta drewnianymi elementami. Może to być szalunek, listewki lub gont.
Szalunek to pokrycie ścian budynku warstwą połączonych ze sobą desek. Szalunek może być pionowy (najczęściej połączony z listwowaniem), poziomy (ta wersja najczęściej jest praktykowana "na zakładkę" i zwana również "odeskowaniem") lub tez mieszany pionowo-poziomy.
 |
oszalowanie poziome - na zakładkę
Kaplica na Wodzie - Ojców
|
 | |
|
Gont - tylko niektóre świątynie mają ściany pokryte gontem. Ta metoda pokrywania ścian była najtrudniejsza i w konsekwencji najdroższa. Tajemnicą mistrzów gonciarstwa był odpowiedni dobór drzewa. Gonty robi się bowiem z drzewa jodłowego, gdyż przede wszystkim nie ma kanałów żywicznych, dzięki czemu po wysuszeniu nie powstają dziury. Gonty wyrabiano w lesie, bezpośrednio po ścięciu drzewa. Drzewo powinno być jeszcze mokre. Najważniejsza w pracy gonciarza była dokładność- poprawek dokonywano ośnikiem, a rowek, czyli wpust, robiono specjalnym dłutem. Dzisiejsze gonty robione są z suchej tarcicy, dlatego nie mają żywotności gontów robionych metodą tradycyjną.
_____________________________________________________________________________
Tajemnice mistrzów:
Tajemnicą mistrzów gonciarstwa był odpowiedni dobór drzewa. Gonty robi się bowiem
z drzewa jodłowego, gdyż przede wszystkim nie ma kanałów żywicznych, dzięki czemu po
wysuszeniu nie powstają dziury. Gonty wyrabiano w lesie, bezpośrednio po ścięciu
drzewa. Drzewo powinno być jeszcze mokre. Najważniejsza w pracy gonciarza była
dokładność- poprawek dokonywano ośnikiem, a rowek, czyli wpust, robiono specjalnym
dłutem. Dzisiejsze gonty robione są z suchej tarcicy, dlatego nie mają żywotności gontów
robionych metodą tradycyjną.
_____________________________________________________________________________
Ściany mogą również być potynkowane. To częsta praktyka w dworach i przydrożnych kapliczkach.
W niektórych regionach ściany są dodatkowo zdobione. Najsłynniejsza chyba wieś w Polsce - Zalipie koło Dąbrowy Tarnowskiej- słynie z malowanych chat. Elewacje najczęściej są ozdobione różnokolorowymi kwiatami, które mieszkanki wsi malują w Święto Bożego Ciała.
W tym miejscu turysta spod spichlerza w Rajbrocie ma już wyjaśnione trzy słowa z opisu. Tylko trzy słowa.
W następnym artykule przejdę do tematu dachów - dwuspadowych, czterospadowych, mansardowych i namiotowych, jak również poruszony zostanie temat sobót i podcieni.
 |
potynkowane, widoczny zrąb
zabudowa w Ojcowie
|
 |
| pokryte gontem Kwiatoń, Beskid Niski |
 |
Wyraźne listwowanie
Mostek koło Miechowa
|
Bibliografia:
- Szlak Architektury Drewnianej Województwa Małopolskiego. Wyd. Urząd Marszałkowski i Bezdroża
- Kościóły drewniane Karpat i Podkarpacia. wyd. Rewasz
- Cerkwie drewniane Karpat i Pokarpacia. Wyd. Rewaszx
- Piekno słowackiej kultury. Cerkwie i kościoły. Wyd. Dajama
- Dwór polski. Architektura, tradycja, historia. Wyd. Kluszczyński
- Materiały R.Respondowskiego "Inwentaryzacja krajoznawcza"
- Beskid Niski. Przewodnik- Grzesik Traczyk
- Łemkowie. Materiały konferencyjne
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz