Tokarnia - skansen - sektor lessowy

Tekst pochodzi ze strony skansenu. Zdjęcia - MUWIT.pl

Sektor  Lessowy

STUDNIA KIERATOWA Z GÓR PIŃCZOWSKICH

Gromadzka kieratowa studnia z Gór Pińczowskich (gmina Michałów) została zbudowana około 1850 r. z inicjatywy dziedzica Dembińskiego (herbu Nieczuja), do którego należały Góry i sąsiednie Polichno. Z zapisów archiwalnych wiadomo, że w nieco później w okolicznych wsiach powstały jeszcze trzy podobne obiekty. Urządzenia studzienne pozwalały na wydobycie wody z głębokości ponad 70 metrów. Było to konieczne, gdyż wieś Góry położona jest na grzbiecie skalnym, co oczywiście uniemożliwiało korzystanie z tradycyjnych studni. Obiekt składa się z trzech podstawowych elementów: z wykładanej kamieniem studni głębinowej o średnicy otworu 1,5 metra (wraz z drewnianą cembrowiną na powierzchni), kieratu obracanego przez dwa konie oraz budynku osłaniającego studnię. Kierat składa się z drewnianego bębna obracającego się wokół pionowego dębowego słupa, zwanego „królem”, dyszli, do których zaprzęgano konie, krążków prowadniczych i 70 metrów konopnej liny, opuszczanej w głąb studni. Na linie zawieszano dwa wielkie wiadra klepkowe. Budynek osłaniający studnię i kierat (maneż) tworzą dwa połączone, odmienne architektonicznie elementy: czworokątna obudowa studni głębinowej oraz ośmioboczna budowla chroniąca mechanizm napędowo – transmisyjny. Całość nakryta jest wspólnym dachem gontowym. Budynek ma szkieletową konstrukcję ścian, oszalowaną szerokimi deskami. Studnia, stanowiąca wspólną własność całej wsi, była użytkowana do 1978 roku. Wodę czerpano z niej trzy razy dziennie. Studnia kieratowa jest jednym z najciekawszych i najcenniejszych zabytków tradycyjnego budownictwa wiejskiego w Parku Etnograficznym w Tokarni.

CHAŁUPA Z KOBYLNIK

Chałupa z Kobylnik zbudowana została w I połowie XIX w. Drewniany, jednotraktowy budynek zrębowy nakryty jest słomianym czterospadowym dachem. Pierwotnie dębowa podwalina budowli umieszczona była nie na podmurówce, lecz na dużych polnych kamieniach ułożonych na ziemi. Wnętrze budynku ma układ komora – izba – sień – komora. Ściany wykonano z połowizn. Okna chałupy są dwuskrzydłowe, drzwi spągowe, strop belkowy z desek. W izbie znajduje się piec kuchenny z kamienia z kapą, piec chlebowy i ogrzewacz. Ekspozycja urządzona we wnętrzu chałupy przedstawia fragment obrzędu weselnego związanego z „oczepinami”. Było to symboliczne przejście dziewczyny ze stanu panieńskiego do małżeńskiego – sadzano młodą na odwróconej dzieży, zdejmowano wianek z głowy i zakładano chustę, ścinając jednocześnie warkocz. Niekiedy podczas tego obrzędu drużbowie zbierali datki dla młodych. Wyposażenie izby, w której eksponowany jest fragment wesela pochodzi z 20-lecia międzywojennego. 

CHAŁUPA Z CHROBRZA

Chałupa z Chrobrza, wsi leżącej na Ponidziu, zbudowana została w 1858 r. Pierwotnie należała do rodziny Juszczyków. Muzeum Wsi Kieleckiej sprzedał ją Władysław Kubicki. Mały półtoratraktowy dom ma wnętrza w układzie: sień (z małą izbą) – izba – komora. Ściany budynku wzniesione w konstrukcji sumikowo – łątkowej). Chałupę kryje czterospadowy dach, kryty słomą. Drzwi w komorze i sieni osadzono na prymitywnym „kołowrocie”, zaopatrzono od wewnątrz w drewniane zamknięcia. We wszystkich pomieszczeniach znajdują się „polepy” wykonane z gliny wymieszanej z sieczką i otrębami. Wnętrza odtwarzają warunki życia wielopokoleniowej, ubogiej rodziny wiejskiej z drugiej połowy XIX wieku.

CHAŁUPA ZE ŚWIĄTNIK

Chałupa ze Świątnik została zbudowana w 1758 roku. Pod jednym dachem znajdują się tu pomieszczenia mieszkalne i stajnia dla koni. Jest to budynek szerokofrontowy, półtoratraktowy, o układzie pomieszczeń: komora – sień (z kuchenką) – izba – stajnia. Ściany chałupy zbudowano w konstrukcji zrębowej, a ściany stajni w konstrukcji sumikowo-łątkowej. Pomieszczenia nakryto słomianym czterospadowym dachem. Najciekawszym elementem w chałupie jest archaiczny komin sztagowy. Jego konstrukcję stanowią cztery zbiegające się ku górze żerdzie tzw. (sztagi), stojące bezpośrednio na gruncie. Żerdki pomiędzy sztagami opleciono słomianymi warkoczami i szczelnie wylepiono gliną, dla ochrony przed ogniem. W podstawie komina urządzona jest dodatkowa mała kuchenka z blachami i przewodem dymnym otwartym do wnętrza komina. Przewód ten wykonano z ustawionych na sobie garnków pozbawionych dna. W izbie znajduje się typowy piec kuchenny, z ogrzewaczem i piecem chlebowym. Na belce tragarza zwraca uwagę wycięty obok trzech rozet, napis fundacyjny: Benedic Domine Et omnes chabitantes inea Anno Domini 1758. W pomieszczeniach mieszkalnych i gospodarczych podłogę pokrywa gliniana „polepa”. Drzwi wejściowe do sieni zawieszone są na archaicznym „kołowrocie”. W komorze na uwagę zasługuje stojący pod ścianą, rozmontowany warsztat tkacki oraz liczne narzędzia służące do obróbki włókna. Wieś Świątniki, z której pochodzi budynek mieszkalny, słynęła w XIX wieku z tkaczy (mężczyzn) zwanych niciorzami, tkających na krosnach płótno lniane. Obiekt zakupiono od Janiny Gardyńskiej.

ZAGRODA Z GĘSIC

W skład zagrody z Gęsic wchodzą chałupa oraz stodoła. Drewniany dom wybudował w 1852 roku Paweł Masternak, włościanin gospodarujący na 29 morgach ziemi. Szerokofrontowa, jednotraktowa chałupa zachowała wiele cech archaicznych, charakterystycznych dla dawnego budownictwa z okolic Łagowa. Należą do nich np. gliniana „polepa” w sieni, drzwi wejściowe o konstrukcji biegunowej, czy wyjątkowo gruba (20 cm) powała nad komorą. Ściany budynku węgłowane na nakładkę obustronną, wykonano z drewna sosnowego. Pierwotnie dom stał bezpośrednio na ziemi, bez kamiennej podmurówki. Powała belkowa wykonana została z desek struganych. Na środkowym tragarzu w izbie wyryto datę budowy domu oraz krzyż wpisany w koło. Wnętrze składa się z komory, sieni i izby. Dom wyposażono w piec kuchenny z blachą, okapem, piecem chlebowym i grzewczym. Chałupę nakryto czterospadowym dachem, krytym słomą „w schodki”. Zabudowę zagrody uzupełnia budynek XIX-wiecznej stodoły, wzniesiony w konstrukcji węgłowej o dwóch boiskach i trzech zapolach. Budynek kryty jest czterospadowym słomianym dachem.

WIATRAK Z PACANOWA 

Wiatrak typu holenderskiego z Pacanowa wybudowany został w 1913 r. Jego fundatorem i budowniczym był Michał Zasucha. Wiatrak mełł zboże do połowy lat 50 XX wieku. W 1976 roku młyn został zakupiony dla Muzeum Wsi Kieleckiej, a w 1993 przeniesiono go do skansenu. Wiatrak zbudowany jest na planie ośmioboku, składa się z trzech kondygnacji. Ma kryty gontem dach namiotowy, o konstrukcji krokwiowej. Tworzy on ruchomą „czapę”, którą wraz ze skrzydłami – „śmigami” – można obracać w stronę wiatru za pomocą drewnianego masywnego dyszla. Budynek postawiono na ośmiu dębowych podwalinach ułożonych na podmurówce z kamienia polnego. Ściany zbudowano w konstrukcji szkieletowo-ryglowej, oszalowano deskami i obito pojedynczą warstwą gontu. Mechanizmy wiatraka – napędowy i transmisyjny – tworzą dwa skrzydła, wał skrzydłowy, koło „paleczne”, pionowy wał sztorcowy, dwa poziome koła sztorcowe, para wrzecion i para kół cewkowych. Mechanizm roboczy młyna składa się z kamieni młyńskich, osłon drewnianych i koszy zasypowych.

KAMIENNA FIGURA ŚW. JANA NEPOMUCENA

Ten zabytek małej architektury sakralnej został przeniesiony do skansenu z lapidarium w Podzamczu Piekoszowskim. Rzeźbę datowaną na rok 1844 wykonano z wapienia pińczowskiego w nieznanym warsztacie kamieniarskim. Na postumencie wyryto w kamieniu inskrypcję, dziś słabo czytelną. Fundatorem figury była Teresa Buchoska, z drugiego męża Okońska. Odnowił ją w latach 30. XX wieku, Marian Grzegorzewski, właściciel folwarku Szydłówek leżącego wówczas niedaleko Kielc. Kamienne figury z postacią świętego Jana Nepomucena stanowią charakterystyczny element krajobrazu polskiej wsi. Świety Jan Nepomucen żył w XIV w. i był kanonikiem katedry św. Wita w czeskiej Pradze oraz wikariuszem tamtejszego arcybiskupa. Za rzekome spiskowanie przeciw królowi Wacławowi IV skazano go na śmierć i po torturach zrzucono z mostu Karola do Wełtawy. Utarło się przekonanie, że przyczyną męczeństwa była odmowa zdradzenia tajemnicy spowiedzi królowej Joanny. Legenda podaje, że w miejscu, gdzie utonął, na wodach rzeki pojawiło się światło, które – wraz z pięcioma gwiazdami, płonącymi na niebie – pozwoliły odnaleźć jego ciało. Święty Jan Nepomucen przedstawiany jest zwykle jako kanonik, z krucyfiksem ułożonym na przedramieniu, bądź z palcem na ustach, zapieczętowanym listem lub zamkniętą kłódką (to symbole tajemnicy spowiedzi). Święty ten uważany jest za patrona strzegącego mostów i chroniącego przed klęską powodzi, mającego w opiece tonących oraz spowiedników.