Tokarnia - skansen - sektor Świętokrzyski

Tekst pochodzi ze strony skansenu. Zdjęcia - MUWIT.pl

Sektor  Świętokrzyski

WIATRAK Z JANIKA

Ten młyn wietrzny (typu „koźlak”) pochodzi z 1861 roku. Wybudował go cieśla Szymon Mroczkowski pochodzący z Krzyżanówki w gminie Sienno. Pierwszym właścicielem wiatraka był Karol Rokita, włościanin z Mirca. O dacie powstania młyna świadczy zachowany napis wycięty na jednym z „zastrzałów”. W 1954 roku obiekt został zakupiony przez Władysława Mroczkowskiego, zdemontowany, przewieziony i ponownie zmontowany w Janiku, gdzie pracował przez kolejne 10 lat. Po tych przenosinach w „koźlaku” dokonano kilku przeróbek, wymieniając m.in. „koło paleczne”, „śmigi”, a także zużyte kamienie młyńskie, odsiewacze oraz skrzynię mączną. Cały budynek wiatraka obraca się na podstawie zwanej „kozłem”. Obiekt o konstrukcji słupowo-ryglowej posiada dwie kondygnacje. Na najwyższej z nich znajduje się mechanizm transmisyjny z wałem skrzydłowym, olbrzymim kołem „palecznym”, kołem cewkowym, „sochą”, „wrzecionem” i „paprzycą”. Tam też umiejscowiono „mlewnik” osłonięty drewnianą obudową. Piętro niżej zamontowano urządzenia transportujące oraz „odsiewacz pytlowy”, używany do sortowania „mlewa”. Budynek nakrywa dwuspadowy daszek gontowy ze ściętym „naczółkiem”. Wiatrak z Janika, stojący w sektorze świętokrzyskim, jest obecnie najstarszym młynem wietrznym zachowanym na Kielecczyźnie.

CHAŁUPA Z UMRA

Chałupę ze wsi Umer, położonej w pobliżu rzeki Bobrzy, wzniesiono w 1845 roku. Stanowiła własność Stanisława Zatorskiego. To budynek dwutraktowy, szerokofrontowy. Pierwotnie półtoratraktowe wnętrze budynku składało się z sieni, izby i alkierza. Taki rozkład pomieszczeń był historycznie najstarszy i powszechnie spotykany we wsi Umer. W późniejszym okresie sień podzielono na dwie części. Ściany chałupy zbudowano z belek sosnowych węgłowanych na nakładkę obustronną – prostą. Całość posadowiono na podmurówce z kamieni polnych. Budynek nakrywa czterospadowy dach kryty strzechą. W izbie znajduje się piec, który służył do gotowania, ogrzewania pomieszczenia oraz wypieku chleba. W sieni znajduje się wnęka kominowa służąca do wymiatania sadzy.

STODOŁA Z BRZEZIN

Uzupełnienie zabudowy zagrody z Umra stanowi duża, kryta strzechą; zrębowa stodoła z Brzezin. Budynek powstał w 1868 roku, stanowił własność Marianny Tkacz. Stodołę wzniesiono w konstrukcji węgłowej, posiada dwa boiska i dwa zapola. Wyposażono go w duże wrota przelotowe i oraz wrota małe. W tylnej ścianie znajduje się mały otwór z drzwiczkami.

ZAGRODA Z RADKOWIC

Zagroda z Radkowic w gminie Pawłów stanowi typ zagrody okólnej. Jej właścicielem był niegdyś Zygmunt Pocheć. Układ budynków tworzy zwarty czworobok, uzupełniony dodatkowo o wolno stojącą stodołę. Samą zagrodę okolną tworzą chałupa, wozownia, spichlerz i budynki inwentarskie – wszystkie o dachach pokrytych strzechą. Poszczególne budynki powstawały w różnych okresach, był przenoszone, dobudowywane do już istniejących. Najstarsze są obory i chlewy, wybudowano je około 1800 roku. Chałupa i spichlerz powstały w 1862 r., a stodoła – w 1915 r. Szerokofrontowa chałupa o układzie wnętrz sień – izba – komora nakryta jest słomianym dachem czterospadowym, na narożach słomę ułożono „w schodki”. Dom wzniesiono z bali węgłowanych „na obłap”. W sieni znajduje się kamienny komin lepiony gliną, a w izbie piec kuchenny z blachami i ogrzewaczem. Sień od strony podwórza zamykają drzwi zamontowane na archaicznymi „kołowrocie”. Pod komorą znajduje się bardzo rzadko spotykana w podobnych budynkach głęboka kamienna piwnica do przechowywania ziemniaków. Wsypywano je przez specjalny otwór od strony podwórza. W ogródku przed chałupą, na słupie, umieszczono kapliczkę skrzynkową, będącą kopią kapliczki z Radkowic. Zagroda została wykupiona i rozebrana w 1973 roku, a wzniesiona w skansenie w latach 1984-85. Obecnie jest wyposażona w tradycyjne meble i sprzęty. 

KAPLICZKA PRZYDROŻNA Z BIELIN

Na tyłach zagrody z Radkowic, przy ścieżce wiodącej w kierunku Sektora Lessowego stoi drewniana kapliczka słupowa. To cenny XIX-wieczny obiekt małej architektury sakralnej z terenu Gór Świętokrzyskich. Muzeum weszło w jej posiadanie w wyniku etnograficznych badań terenowych w latach 80. XX wieku. Kapliczka została odrestaurowana. Skrzynkę kapliczki wykonaną z drewna jodłowego, nakrywa dwuspadowy daszek, obity blachą. Całość wieńczy wysoka drewniana sterczyna, zakończona kutym żelaznym krzyżem z promieniami. Elementy ozdobne kapliczki stanowią toczone półkolumienki oraz płotki z kołeczków, przesłaniające trzy płytkie nisze. W niszy centralnej umieszczono wycięte z cienkiej blachy przedstawienie ukrzyżowania. W bocznych, za cienkimi szybkami, osadzono kolorowe oleodruki o treści religijnej. Skrzynka kapliczki ustawiona jest na dębowym słupie o ozdobnie fazowanych krawędziach.

ZAGRODA Z SIERŻAW

Zagroda pochodząca z Gór Świętokrzyskich (Pasmo Sieradowickie), wybudowana została przez włościańską rodzinę Pożogów, w okresie po komasacji wsi Sierżawy (1857 r.). Właściciele posiadali około 30 morgów ziemi uprawnej. Wszystkie zabudowania gospodarcze i mieszkalne, pierwotnie ustawione były w kształt litery "U". Postępująca później rozbudowa zagrody, leżącej w Sierżawach Górnych, nadała całości kształt czworoboku, zamkniętego przez dużą stodołę. Otwarte przestrzenie między budynkami przesłonięto ogrodzeniami z belek, a także wrotami prowadzącymi na podwórze. W skład zagrody wchodzą: chałupa (1880 r.), chlewy, obora stajnia i spichrz (1860 r.) oraz stodoła (1880 r.) i wiata - "wystawa". Budynek mieszkalny, nakryty czterospadowym słomianym dachem, mieści wewnątrz - centralnie usytuowaną sień i dwie izby. Podwaliny posadowiono na dużych polnych kamieniach. Ściany drewniane, z "połowizn" węgłowane na "rybi ogon", nakrywał czterospadowy dach kryty strzechą. W pomieszczeniach mieszkalnych znajdują się podłogi z desek, natomiast w sieni polepa gliniana. Urządzenia ogniowe wykonano dawną metodą z kamieni łączonych na glinę. Na "siestrzanie" umieszczonym pod belkami "tragarzy" wyryto napis składający się z liter "IHS".

ZAGRODA Z SUKOWA

Chałupa ze wsi Suków, znajdująca się w Sektorze Świętokrzyskim, należy do najcenniejszych zabytków dawnej architektury wiejskiej. Nieznany z nazwiska cieśla wybudował ją w 1774 roku. Blisko 200 lat później chałupa została wykupiona i rozebrana. W skansenie stanęła w 1983 roku. Chałupa z Sukowa to jednotraktowy budynek szerokofrontowy, o tradycyjnym rozplanowaniu wnętrz: sień – izba – komora. Chałupa posiada drewniane ściany o konstrukcji węgłowej, zwieńczone czterospadowym dachem, pokrytym gontem. W sieni znajduje się „piramidowy” komin z wnęką do wymiatania sadzy. W izbie zachowała się oryginalna belka – „siestrzan”, z wyrytym łacińskim napisem fundacyjnym: „Benedict Domine Hanc Domon et is stan habitantes in ea amen 1774 Galiński z Agnisko zono”. Izba mieszkalna wyposażona jest w piec kuchenny oraz chlebowy, z drewnianą „kapą” z desek. Znajdują się w niej sprzęty i meble typowe dla wsi świętokrzyskiej z lat 20. XX w. Odtwarzając dawne wnętrze, przyjęto, że zamieszkiwała je liczna rodzina, gospodarująca na małym kawałku ziemi, której członkowie dodatkowo trudnili się wyrobem koszy wiklinowych. W izbie znajdują się zatem sprzęty i materiały potrzebne do wyplatania koszy (w początkach XX w. Suków był znanym ośrodkiem wikliniarskim, przy czym – wyplataniem koszy zajmowano się głównie w okresie jesienno-zimowym). Zabudowę zagrody uzupełnia drewniany budynek stajni z oborą, przeniesiony ze wsi Sierżawy.

ZAGRODA Z OKOŁU

 

Zagroda z Okołu składa się z chałupy z szopką, stodoły i obory. Jej właścicielem był Stanisław Kulasiewicz, organista, grabarz i kościelny tamtejszego miejscowego Kościoła Narodowego. Jego rodzina utrzymywała się także z uprawy 2,5 hektarowego gospodarstwa. Matka właściciela była miejscową zielarką i znachorką, zbierała oraz uprawiała zioła lecznicze. Chałupę postawił w 1920 roku ojciec Stanisława Kulasiewicza, kowal. W 1934 roku jej ściany (w konstrukcji węgłowej, krawędziaków sosnowych) zostały – jak mawiano we wsi - „ogacone”, czyli oszalowane deskami. Chałupa to budynek półtoratraktowy, o przebiegu pomieszczeń sień-komora-izba, z dobudowaną od strony sieni szopą. W izbie znajduje się piec kuchenny z chlebowym i ogrzewaczem. W sieni i izbie zachowano „polepy” gliniane. Dach trójspadowy z naczółkiem, słomiany.

W czasie II wojny światowej budynek był punktem kontaktowym partyzantów, dziś w jego wnętrzu urządzono ekspozycję nawiązująca do tamtych wydarzeń. Pod domem odtworzono tunel umożliwiający cichą i szybką ucieczkę. Podkop o wysokości 1 metra prowadził z komory do szopy przylegającej do domu. Do samej komory można wejść drzwiami, jedne znajdują się w sieni, za piecem, drugie prowadzą z głównej izby. W podłodze zaś ruchoma deska kryła wejście do tunelu. Jego wylot w przybudówce do chałupy zamaskowano stertą drewna. W ścianie szopy obluzowano też jedną z desek – odchylając ją, można było szybko uciec na zewnątrz. 

Na wschód od chałupy zbudowano stodołę z grubych desek węgłowanych na nakładkę dwustronną, prostą. Stodoła ma boisko i dwa zapola. Pod prawym zapolem usytuowano sklepioną z kamienia polnego piwnicę. Do stodoły wiedzie dwoje wrót spągowych. Dach krytej strzechą stodoły jest czterospadowy.

ZAGRODA Z BIELIN

Chałupa, będąca centralną częścią zagrody z Bielin, powstała w 1789 roku, zbudowano ją dla rzemieślnika trudniącego się łupaniem gontów. Obiekt należy do najstarszych XVIII-wiecznych zabytków architektury wiejskiej zachowanych na Kielecczyźnie. Wąskofrontowy, drewniany budynek mieszkalny o przebiegu pomieszczeń sień – izba – komora posiada czterospadowy dach kryty gontem. W sieni znajduje się komin z wnęką, w izbie natomiast kuchnia z blachami, piecem grzewczym i chlebowym. Na tragarzu zachował się napis fundacyjny o treści: „AD 1789 IHS Die 14 Juli”. Bogate wyposażenie izby mieszkalnej jest charakterystyczne dla zamożnej rodziny wiejskiej z połowy XIX wieku. W sieni podziwiać można warsztat rzemieślnika wyrabiającego gonty („gonciarza”) z kompletem narzędzi (kobylice, siekiery, ośniki), a także same gonty na różnych etapach produkcji. Na uwagę zasługuje okno wziernikowe w sieni, wycięte w obrotowej belce zrębu. W 1955 roku chałupa została wykupiona od Władysława Domagały. Znalazła się w gestii działającego wówczas w Kielcach Muzeum Świętokrzyskiego. Do 1974 r. udostępniana była turystom jako punkt etnograficzny „in situ” (w miejscu). W 1974 roku została rozebrana, po czym w 1982 roku przeniesiona do skansenu w Tokarni. W skład zagrody wchodzą dodatkowo: zrębowa, kryta strzechą obórka z Brzezin (1916 r.) oraz stodoła z Radkowic, pochodząca z drugiej połowy XIX w., wzniesiona w konstrukcji węgłowej, kryta czterospadowym słomianym dachem.

CHAŁUPA Z WOLI SZCZYGIEŁKOWEJ

Chałupę z Woli Szczygiełkowej wybudował w 1870 roku Augustyn Kolasa, gospodarujący na 17 morgach ziemi. Drewniany dom stał około 150 metrów od wiejskiej drogi. Towarzyszyły mu zabudowania gospodarcze: obora, szopa i stodoła. W okresie międzywojennym w chałupie wynajętej przez właściciela mieściła się czteroklasowa Szkoła Powszechna. Ściany budynku wykonano z ciosanych belek jodłowych, uszczelnianych mchem i gliną, węgłowanych na „jaskółczy ogon”. W pomieszczeniach mieszkalnych powałę z desek przybito do belek stropowych, ocieplając ją od strony strychu masą z gliny i sieczki. Chałupę o rozkładzie wnętrz: sień – izba duża – izba mała – komora, przykrywa słomiany czterospadowy dach. W izbie dużej i małej, a także w sieni znajdują się podłogi z desek. Jest tam piec kuchenny z kapą, piecem chlebowym i ogrzewaczem. W alkierzu piec kuchenny bez kapy. W sieni zobaczyć można komin z wnęką. Wnętrza chałupy zaaranżowano na izbę szkolną z lat 30 XX wieku i mieszkanie nauczycielki.

CHAŁUPA ZE SŁUPI STAREJ

Chałupę wzniesiono prawdopodobnie około 1840 r. Budowniczym domu i jego pierwszym właścicielem był włościanin Józef Teofil. Jest to chałupa jednotraktowa, szerokofrontowa, z przelotową sienią umieszczoną w osi budynku. Jej ściany wykonano z belek jodłowych w konstrukcji węgłowej. We wnętrzu domu zachował się pierwotny rozkład pomieszczeń, składający się z sieni, izby i komory. Czworo spośród drzwi w domostwie zawieszono na drewnianych archaicznych „kołowrotach”, zamiast na kowalskich zawiasach. To rozwiązanie oryginalne, element zachowany przy przenosinach obiektu do skansenu. We wnętrzu izby znajduje się piec kuchenny z piecem chlebowym i ogrzewaczem. W sieni i komorze na podłodze – „polepa”. Chałupę z Bielin zamieszkiwano i użytkowano aż do momentu wykupienia jej przez MWK – co nastąpiło w 1999 roku. Obecnie w obiekcie prezentowane są przedmioty z wyposażenia pszczelarza.

KAPLICZKA Z DĘBNA

To budynek drewniany o konstrukcji zrębowej, z dachem krytym gontem oraz trójbocznie zamkniętą absydą. Kapliczka powstała w okresie międzywojennym. Jej ciekawym elementem architektonicznym są dwa okna z dekoracyjnym półkolistym zwieńczeniem, dzielone na cztery części, wypełnione granatowymi i żółtymi szybkami. Nad drzwiami, wyciętymi w górnej części półkoliście, znajduje się nieznacznie wysunięty daszek. Uwagę zwracają piękne, dwuczęściowe oryginalne drzwi z odlewaną żeliwną klamką i szyldem z motywem anioła. We wnętrzu, w półkoliście zasklepionej absydzie, znajduje się ołtarz z przedstawieniem Matki Boskiej Niepokalanej. Po lewej stronie zawieszono oleodruk z przedstawieniem „Chrystusa Ukrzyżowanego”, a po prawej wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

CHAŁUPA Z BRONKOWIC

Chałupa z Bronkowic, gm. Pawłów, została wzniesiona pod koniec XVIII wieku. Zbudowana z okrąglaków, węgłowanych na nakładkę jednostronną, kryta czterospadowym dachem poszywanym słomą, z ułożonym na kalenicy jednym szarem gontów. Budynek szerokofrontowy, na planie: sień – izba - komora. W sieni znajdują się drzwi zawieszone na kołowrocie i piec ogrzewczy opalany z sieni (wnęka w podstawie komina). W izbie piec z kamienną nalepą do gotowania na otwartym ogniu, nad nim kapa o archaicznej konstrukcji słomianej, polepiana gliną oraz piec chlebowy. Żeliwne garnki stawiano na „dynarku” - kutym trójnogu ustawianym nad otwartym ogniem. W scenariuszu ekspozycji przewidziano, ze chatę zamieszkuje wiejska zielarka, stąd w sieni i izbie wiele gatunków suszących się ziół oraz leczniczych preparatów ziołowych. Do lat 70. XX wieku na wsiach Kielecczyzny powszechnie korzystano z usług „wiejskich lekarzy”: zielarek, znachorów, „babek” odbierających porody, a także kowali, z konieczności odgrywających rolę „dentystów”.