Tokarnia - skansen - sektor dworsko-folwarczny

Tekst pochodzi ze strony skansenu. Zdjęcia - MUWIT.pl

Sektor  Dworsko - Folwarczny

DWÓR Z SUCHEDNIOWA

Dwór z Suchedniowa został wzniesiony na początku XIX wieku na planie podkowy. Stanowił własność Wincentego Tarczyńskiego. Do końca XIX w. w budynku funkcjonowała stacja pocztowa. 

Ściany zewnętrzne zbudowano z krawędziaków modrzewiowych oszalowanych deskami, zaś ściany działowe z drewna jodłowego. Dwór nakryto dachem naczółkowym, pokrytym podwójną warstwą jodłowego gontu. Przed frontowym wejściem znajduje się kolumnowy ganek z dwupołaciowym daszkiem. Okna wyposażone są w zewnętrzne okiennice, zamocowano na zawiasach kowalskiej roboty. 

Wnętrze zaaranżowano w sposób typowy dla standardu życia średniozamożnej rodziny szlacheckiej z drugiej połowy XIX wieku. Salon to najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie dworu, tutaj przyjmowano oficjalnych gości. Znajdują się tu m.in. dwa komplety mebli w stylu Ludwika Filipa, klasycystyczna komoda, serwantka z naczyniami o funkcji dekoracyjnej i makata buczacka na ścianie.

Za salonem znajduje się sypialnia państwa domu. W sypialni dokonywano codziennej podstawowej toalety, tam mieści się też garderoba oraz stolik do robótek kobiecych. W sypialni stoją dwa łóżka małżeńskie, komoda w stylu Ludwika Filipa, eklektyczna szafa odzieżowa i czarno politurowane biurko damskie w stylu Napoleona III. Wyposażenie uzupełniają naczynia nocne oraz ozdobna spluwaczka w kształcie żółwia.

Dwór posiadał także bawialnię, czyli pokój kameralnych spotkań rodziny – etykieta dworska nie pozwalała na goszczenie tutaj mniej zaufanych gości. W bawialni najbliżsi członkowie rodziny i jej przyjaciele spędzali wieczory, umilając sobie czas „domowymi koncertami” lub czytaniem. Ściany tego pomieszczenia zdobią ryciny przedstawiające historyczne budowle Rzeczypospolitej. W bawialni znajdują się fortepian ze słynnej warszawskiej manufaktury Józefa Walentego Budynowicza, serwantka z naczyniami, stół z krzesłami oraz piękne secesyjne tremo. Nieodzownym pomieszczeniem dworu był gabinet, czyli miejsce pracy i wypoczynku pana domu oraz zarządcy majątku. Tradycyjnie znajdowało się w nim „panoplium” – ozdobna ekspozycja białej broni, umieszczona na tle kobierca. Wyposażenie tego pomieszczenia stanowi też leżanka w stylu empire oraz sekretarzyk ze zbiorem ksiąg gospodarskich, podręczników, atlasów i literatury pięknej.

W jadalni cała rodzina gromadziła się na posiłki, na które wzywał dzwon umieszczony przy głównym wejściu do dworu. Centralnie miejsce jadalni zajmuje duży stół z kompletem krzeseł o wysokich oparciach i wyplatanych trzciną siedziskach. W rogu znajduje się zegar, a pod oknem samowar, naprzeciw stoi kredens na zastawę stołową, na ścianach zawieszono portrety rodzinne. 

W sieni gospodarczej przechowywano stare meble i szereg sprzętów użytkowych. Pomieszczenie spełniało także funkcję łazienki. W sieni znajduje się również duża wanna miedziana i druga klepkowa oraz kredens, jej ściany zdobią trofea myśliwskie.

Miejscem przygotowywania codziennych posiłków, a także sporządzania przetworów, magazynowanych w spiżarni (leżącej po sąsiedzku), była kuchnia. Znajduje się tu duży, murowany piec kuchenny z płytą żeliwną i fajerkami oraz piec chlebowy, wylepiony gliną i bielony. W kuchni stoi kredens, półka, stół, naczynie na wodę, pniak do rąbania. Obejrzeć tu można szereg sprzętów kuchennych: noże, łyżki, tasaki, różnorodne formy i foremki, butelki i naczynia. Na płycie kuchni umieszczono urządzenie do palenia kawy, a przy wejściu do spiżarni – drewnianą maselnicę na korbę.

Za arkadowym przejściem w podstawie komina znajduje się izba czeladna, w której służba wykonywała prace gospodarcze: prasowanie, przędzenie, szycie, pranie i drobne naprawy sprzętów. W tym pomieszczeniu ustawiono pośledniejsze meble: szafę, masywny stół, komodę, kredens oraz magiel ręczny. Przy stole zobaczyć można kołowrotek, a na komodzie znajdują się różne typy żelazek.

Z izbą czeladną sąsiaduje pokój rezydentki – zubożałej krewnej, która w zamian za gościnę pomagała przy gospodarstwie. Pokój wyposażono w podstawowe meble: łóżko, komodę, szafkę, stół z krzesłami oraz umywalkę. Wystrój tego pomieszczenia uzupełniają damskie bibeloty oraz dewocjonalia.

SPICHLERZ Z ROGOWA

Spichrz dworski z Rogowa został wybudowany w 1684 roku, o czym świadczy m.in. data wycięta na dwóch oryginalnych miedzianych chorągiewkach, wieńczących kalenicę. Na jednej z nich wymalowano herby dawnych, znakomitych właścicieli – Firlejów i Wodzickich. Obiekt należy do najcenniejszych tego typu zabytków w Polsce. Pierwotnie stał nad samą Wisłą, wchodził w skład zespołu spichlerzy rogowskich, wykorzystywanych do składowania zboża, spławianego do Gdańska. Około 1870 roku właściciele dóbr przenieśli budynek na skraj wsi, w pobliże słynnego, nieistniejącego już XVII wiecznego dworu z Rogowa. Wtedy właśnie spichlerz, dawniej w całości drewniany, uzyskał podmurówkę oraz parter zbudowany z czerwonej cegły. Wieńcowe ściany obiektu wykonano z drewna jodłowego, dodatkowo wzmacniając je konstrukcją przysłupową. Ściany trzeciej kondygnacji (poddasza) są w konstrukcji sumikowo-łątkowej. W przysłupowej konstrukcji zwracają uwagę potężne słupy narożne o przekroju 50x50 cm – każdy wykonany z jednego tylko kawałka drewna modrzewiowego. Wśród zachowanych oryginalnych detali architektonicznych na uwagę zasługują wielkie i grube dębowe drzwi na pierwszej i drugiej kondygnacji, zawieszone na kutych zawiasach pasowych. Całość budynku nakrywa naczółkowy dach konstrukcji stolcowej kryty podwójnie gontem. Otwory okienne spichlerza posiadają półokrągły wykrój i zabezpieczone są żelaznymi, kutymi kratami. Okresowo przesłaniano je drewnianymi, półkoliście wyciętymi u góry okiennicami. Ostatnimi właścicielami spichlerza z Rogowa była rodzina Skórzewskich, których dobra po 1945 roku przejęło państwo. Obiekt wykupiono przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w 1972 roku.

SPICHLERZ DWORSKI ZE ZŁOTEJ

Spichlerz dworski w Rogowie nad Wisłą wzniesiono w 1719 r., jego fundatorem był Eliasz Wodzicki. Następnie, prawdopodobnie przed 1850 rokiem, rozebrano go i przeniesiono do miejscowości Złota. Ten okazały budynek gospodarczy zbudowano z drewna modrzewiowego, sosnowego i dębowego, w konstrukcji zrębowej, na planie prostokąta o wymiarach 26,25 x 9,75 metra. Nad głównym wejściem przeczytać można oryginalny napis fundacyjny zaopatrzony w litery „MM” – inicjały budowniczego. Spichlerz był budowlą dwukondygnacyjną, bez piwnic, z ogromnym użytkowym poddaszem. Na pierwszej i drugiej kondygnacji znajdowały się po dwie komory przedzielone centralnie usytuowaną sienią. Szczególną uwagę zwraca tu piękny łamany dach krakowski, pokryty gontem, a także profilowane wypusty podciągowych belek stropowych – tzw. „rysie”. Dekoracyjny charakter ma także fazowanie kantów w „lisicach” i słupach wspierających belki podciągowe wewnątrz budynku. Obiekt ze względu na wiek, bryłę oraz szczegóły konstrukcyjne zaliczany jest do najcenniejszych dworskich budynków gospodarczych z epoki baroku w Polsce. Na piętrze spichrza ze Złotej prezentowane są stałe ekspozycje poświęcone tradycyjnemu kowalstwu oraz strojowi ludowemu Kielecczyzny. W komorach spichlerza, na parterze, organizowane są wystawy, zajęcia edukacyjne, sesje naukowe oraz okolicznościowe imprezy, m.in. degustacje potraw regionalnych.

STODOŁA DWORSKA Z RADKOWIC

Budynek pochodzi z majątku ziemskiego Wandy Pomianowskiej, powstał w 1855 r. Ten okazały obiekt o wymiarach 30x12 metrów wzniesiono w konstrukcji sumikowo-łątkowej z ociosanych belek. Składa się z dwóch zapoli i podwójnego boiska przelotowego, prowadzi do niego dwoje wrót usytuowanych w obu dłuższych ścianach stodoły. Dach jest stolcowy, czterospadowy, kryty słomą „na gładko”. We wnętrzach stodoły zorganizowano ekspozycję zatytułowaną: „Masztalnia dworska. Pojazdy z kolekcji Jana Wzorka”. Można tu zobaczyć chłopskie wozy, bryczki, „wózki krakowskie”, wasągi, sanie i powozy. Wśród zbiorów wyróżnia się cenna i rzadka w Polsce „bałagułka”, wyprodukowana w nieznanym warsztacie około 1900 r. „Styl bałagulski” charakterystyczny był dla terenów zabużańskich oraz na Wołyniu i Podolu. Inne ciekawe pojazdy to: wóz piekarniczy pochodzący z Kielc, używany do transportu i sprzedaży chleba, wóz strażacki oraz konny wóz pocztowy, który do lat 50. XX wieku przewoził przesyłki między Kielcami a Buskiem-Zdrój. W stodole dworskiej z Radkowic podziwiać też można m.in. dworską „linijkę” pochodzącą z majątku Łomno w Górach Świętokrzyskich, która służyła do objazdu pól oraz rekreacji, a także delikatną „doktorkę”, dzięki której miejski lekarz mógł odwiedzać chorych.

SPICHLERZ ZE STASZOWA

Dokładna data wybudowania tego spichlerza nie jest znana. Wiadomo, że wzniesiono go w drugiej połowie XVIII wieku. Budynek ten stanowi jedyny na Kielecczyźnie przykład spichlerza wąskofrontowego, zbudowanego na rzucie kwadratu. W drugiej połowie wieku XIX obiekt należał do rodziny Malewskich. Dwukondygnacyjny spichlerz o zgrabnej bryle, posiada modrzewiowe ściany węgłowane „na nakładkę” (jedno i dwustronną) z pozostawionymi u góry ozdobnie profilowanymi, długimi „rysiami”. Na parterze znajdują się okna wziernikowe. Drzwi spągowe zawieszono na zawiasach pasowych. Podłogi i powały wykonane są z desek struganych o grubości 4 cm i szerokości około 25-30 cm. Spichlerz nakrywa naczółkowy, wysoki dach, kryty gontem, z parą okien wyciętych w szczycie. Oryginalny wygląd spichrza podkreśla dodatkowo drewniana „facjatka” doświetlająca najwyżej położone poddasze. Budynek rozebrano i przeniesiono do skansenu w 1981 roku.

OŚMIORAK Z RUDY PILCZYCKIEJ

Ośmiorak z Rudy Pilczyckiej wybudowany został około 1914 r. Stanowi on ciekawy przykład wielorodzinnego drewnianego domu folwarcznego z XIX wieku (jego odmianą są znane z literatury „czworaki”) przeznaczonego dla służby dworskiej. Fundatorem budowli był Władysław Zamojski, ziemianin, ostatni właściciel dóbr Pilczyca. Ośmiorak jest budynkiem drewnianym, posadowionym na kamiennej podmurówce, wzniesionym na rzucie prostokąta o wymiarach 32,20x11,54 m. To obiekt jednokondygnacyjny, szerokofrontowy, nakryty dwuspadowym dachem, pokryty gontem. Składa się z ośmiu „mieszkań” w układzie sień – komora – izba. W jednej z izb odtworzono murowany piec chlebowy. Pozostałe pomieszczenia aktualnie pełnią funkcję pokoi gościnnych, są komfortowo wyposażone. 

WIATRAK Z GRZMUCINA

Drewniany młyn wietrzny z Grzmucina (typu „paltrak”) wybudowano w 1921 r. w miejscu starszego, zniszczonego wiatraka typu „koźlak”. Budynek wykonano na zamówienie młynarza Józefa Jaszewskiego z Grzmucina. Wzniósł go cieśla i budowniczy młynów, niejaki Paluszkiewicz, który w okolicy zbudował jeszcze co najmniej dwa podobne „paltraki”. W wiatraku z Grzmucina zboże mielono aż do 1950 roku. „Paltrak” obracano do kierunku wiatru za pomocą ręcznego kołowrotu z liną, zwanego „babą”. Wiatrak posadowiono na niskim, centralnym palu oraz na sześciu stalowych wózkach z rolkami, poruszających się po stalowej szynie, w kształcie okręgu. Szynę przytwierdzono do drewnianego pierścienia, ułożonego na kamiennym fundamencie. Na wózkach opiera się masywny „krzyżulec” z belek dębowych, w który wczopowane są słupy nośne, będące elementem szkieletowej konstrukcji budynku, uzupełnionej ryglami oraz poziomymi belkami trzech kondygnacji wiatraka. Mechanizm paltraka tworzą dwa skrzydła („śmigi”), wał skrzydłowy z kołem blatowym (widoczny na trzeciej kondygnacji) oraz pionowy wał z kołem „bąklowym”, przechodzący przez wszystkie piętra wiatraka. Pomocniczym urządzeniem (widocznym na trzeciej kondygnacji) umożliwiającym zatrzymanie pracy młyna jest hamulec zwany „stawidłem”. Po zahamowaniu ramion możliwe było dokładanie regulowanie tzw. „napióru” – szybkości obrotu skrzydeł. Na drugiej kondygnacji wiatraka zamontowano dwa „mlewniki”, czyli kamienie młyńskie, zwane w tym przypadku „francuzami”. W dolnej kondygnacji zobaczyć można odsiewacze do mąki oraz kanał wraz osłoną mechanizmu kubełkowego, dzięki któremu „mlewo” transportowano na górę, do powtórnego przemiału.