Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku

Na podstawie: muzeumolsztynek.com.pl

Muzeum Budownictwa Ludowego Park Etnograficzny w Olsztynku należy do najsłynniejszych w Polsce i jednocześnie najstarszych w Europie skansenów (etnograficznych muzeów na wolnym powietrzu). Jego początki sięgają 1909 roku, kiedy to na obrzeżach Ogrodu Zoologicznego w Królewcu zgromadzono pierwsze kilkadziesiąt obiektów architektury ludowej (20) oraz dwa obiekty archeologiczne. 

Pierwsze muzeum powstało z inicjatywy Prowincjonalnego Konserwatora Zabytków- Richarda Dethlefsena  w 1909 roku w Królewcu. Wybudowano wówczas  kopie ludowych budowli drewnianych z XVIII- XIX wieku pochodzących z regionów Prus Wschodnich: z Warmii, Mazur, Powiśla i terenów  Litwy. Okres sprzed kolonizacji krzyżackiej ilustrował grób skrzynkowy i kurhan z okresu brązu. Królewiecki Park Etnograficzny- "Dorfmuseum" otwarto w 1913 roku.

W latach 1938-1940 r. przeniesiono park etnograficzny z Królewca na miejskie grunty pod Olsztynkiem w powiecie ostródzkim, przeznaczając teren 35 ha. Z tamtego założenia zachowanych jest obecnie 12 obiektów architektury.

Obecnie do Muzeum należy ok. 90 ha ziemi, przy czym na 35 ha znajdują się: 1 stanowisko archeologiczne, 1 grób kurhanowy oraz  66 obiektów dużej i małej architektury, reprezentujących zróżnicowaną zabudowę wsi powstałą na przestrzeni XVIII- XX wieku na terenach Warmii, Mazur, Powiśla i Litwy. Wyposażenie budynków stanowią zebrane po 1945r. eksponaty pokazujące  tradycyjne metody pracy i obrzędy na wsi w XIX i XX wieku.

REGIONY PREZENTOWANE W SKANSENIE:

Mazury:

Mazury są  jednym z największych regionów etnohistorycznych północnej Polski. Zajmują południową i wschodnią część województwa warmińsko- Mazurskiego, sięgając od Ostródy i Działdowa na zachodzie, po Gołdap i Olecko na wschodzie. Tworzą w ten sposób obraz wielkiego rogala na mapie regionów Polski, którego znaczą część wyznacza granica z Warmią oraz Powiślem i Ziemią Lubawską od zachodu, Podlasiem od wschodu i Kurpiami (północne Mazowsze) od południa. Północną granicę wyznacza granica państwa z Federacją Rosyjską. 

Warmia:

Historyczna kraina w województwie warmińsko- Mazurskim, do 1945 r. znajdowała się w granicach Prus Wschodnich i znana była pod niemiecką nazwą Ermli. (...)

 W 1740 r. " królem w Prusach"  został Fryderyk II, z którego inicjatywy dokonano w 1772 r. I rozbioru Polski. Warmię włączono do Prus Wschodnich a posiadłości biskupa i kapituły uległy sekularyzacji. Władzę zwierzchnią nad ludnością warmińską przejął król pruski. Jednakże Warmia ze względu na odrębność wyznaniową i tak odróżniała się od pozostałej części Prus. Tradycje katolickiej Warmii zachowały się w wyglądzie wsi i w obyczajach. Mimo nasilającej się w XIX wieku germanizacji lud warmiński zachował poczucie Narodowe. Po 1945 r. Warmia znalazła się w granicach Polski.

Powiśle:

Region Powiśla często bywa utożsamiany z regionami sąsiednimi, szczególnie z Żuławami, lub z jednako nazywaną dzielnicą miasta Warszawy. Jednakże, jest to kraina historyczno- geograficzna znajdująca się w dorzeczu rzeki Wisły, w jej dolnym biegu, na wschodnim brzegu. Region to bardzo rozległy i niezbyt dobrze przebadany pod względem etnograficznym i historycznym.

Mała Litwa

(...) W połowie XIV wieku kolonizacja Litwy docierała do Kłajpedy, Tylży, Wystruci, osiągając linię górnej Pregoły i Dejmy. Pogranicze litewsko- niemieckie ciągnęło się od Gierdaw przez Alembork do Zalewu Kurońskiego. Te tereny określano Pruską Litwą lub Małą Litwą. Do końca XVI w. Na terenach Warmii i Małej Litwy pozostała ludność staropruska  uległa całkowitej asymilacji.

Zebrane w olsztyneckim Skansenie przykłady, poszczególnych typów wiatraków, dają świadectwo myśli technicznej, której tradycje sięgają średniowiecza. Zachowane jako eksponaty muzealne, pełnią rolę dydaktyczną.

Za pomocą wiatraka- wykorzystywano siłę wiatru do mielenia zboża do nawadniania i melioracji pól.

Do najstarszych typów wiatraka należy Koźlak- wiatrak kozłowy. "Koźlak" ten w Muzeum, pochodzi ze wsi Wodziany w pow. Morąg na Powiślu. Jego budowa datowana jest na 1775 rok. Translokacji wiatraka do Olsztynka dokonano w latach 1972- 1974. Tzw. "kozioł", od którego pochodzi nazwa wiatraka, stanowi stałą podstawę, podtrzymującą ruchomy korpus wiatraka. Aby dostosować śmigła wiatraka do kierunku wiatru, całą konstrukcję obracano wokół osi za pomocą długiego dyszla.

Drugi typ wiatraka w MBL w Olsztynku to "Paltrak", reprezentowany przez dwa niewielkie obiekty:

• wiatrak z Schenfliess- Sambia, datowany na XVIII/XIX wiek, przeniesiono do Olsztynka w latach 1938- 42 wraz z innymi obiektami ze skansenu w Królewcu
• wiatrak pochodzący z Ruskiej Wsi w gm. Mrągowo na Mazurach, datowany na II poł. XIX wieku, przeniesiony do Skansenu w latach 1976/77.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 "Paltrak" podobny w swej konstrukcji do koźlaka ma w porównaniu z nim bardziej udoskonalony mechanizm obrotowy. Ten typ wiatraka różni się od "koźlaka" jedynie osadzeniem ruchomego korpusu. Korpus umieszczony jest na murowanej podmurówce i posiada pod drewnianą podłogą żelazne kółeczka, które przy obrocie budynku poruszają się po żelaznych szynach, umocowanych na fundamencie. Paltrak także posiada dyszel służący do obracania korpusu, w celu ustawienia skrzydeł w kierunku wiatru.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Holender

Trzeci typ wiatraka znajdujący się w MBL w Olsztynku, dawniej licznie występujący na terenie naszego województwa to wiatrak "Holender".

Wiatraki z ruchomą częścią dachową zaczęto masowo budować w XVII wieku, w Holandii- stąd pochodzi ich nazwa. W następnych wiekach rozpowszechniły się w Europie. W przeciwieństwie do "koźlaka" i "paltraka" to typ wiatraka charakteryzujący się dużych rozmiarów nieruchomym korpusem. Korpus wznoszony był przeważnie z cegły na planie koła lub wieloboku. Na masywnym nieruchomym korpusie umieszczona była ruchoma "czapa" ze śmigłami, co pozwalało na łatwiejsze ustawienie śmigieł do kierunku wiatru. Niewiele zachowało się "holendrów" w całości w konstrukcji drewnianej. Znajdujący się w olsztyneckim Skansenie "holender" pochodzi ze wsi Dobrocin w pow. Morąskim na Powiślu. Budowę wiatraka określa się na 2 poł. XIX wieku. Wiatrak czynny był do maja 1950 roku. W latach 1962- 1965 dokonano translokacji wiatraka do Skansenu w Olsztynku, gdzie po przeprowadzeniu kompleksowych prac konserwatorskich, usytuowano go na wyniesieniu terenu, w północnej części Skansenu.

Zobacz też:

• Wiesława Chodkowska  "W krainie wiatraków" - w "Biuletynie Oddziału Warmińsko- Mazurskiego Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków", Olsztyn, 2006 r., s. 44- 54

Kontakt

Muzeum Budownictwa Ludowego

Park Etnograficzny w Olsztynku

11-015 Olsztynek ul. Sportowa 21 

(0-89) 519-21-64

e-mail: mbl@muzeumolsztynek.com.pl